BLOG

Het is benauwd op aarde. Steeds benauwder zelfs. Oorlogen en conflicten om territoriumkwesties en religie laaien op. Gevecht om het eigen gelijk, angst voor annexatie en identiteitsverlies, machtsstrijd, toe-eigening van gebieden of verlies  van grond, ze leiden tot de vreselijkste beslissingen, agressie en diepe haat. Met regels, onderdrukking en  tirannie verkleinen we waar mogelijk elkaars ruimte. We zijn niet alleen bang. We worden vooral ontzettend boos. En grijpen naar de wapenen – fysiek en verbaal. We zijn verzeild in barbarij. 
In een overmoedige obsessie met de moderne tijd hebben wij gemeend de geschiedenis achter ons te kunnen laten. De wijsheid en lessen die met bloed en tranen door de eeuwen heen zijn  geschreven hebben we veronachtzaamd en terzijde geschoven.  Nu komen we van een koude kermis thuis.  Zijn we terug bij af? Kostbare collectieve energie in de evolutie ging heen met polarisering en vervreemding. Met strijd en destructie. Tot op heden. Zonde.

Voor de pessimisten is  het weldra einde verhaal met de aarde. Hun aantal neemt met de dag toe. Maar er klinken ook andere geluiden. Soms hoor je opeens iemand met volle overtuiging zeggen:  ‘Het komt allemaal goed’.  Wie kan  zoiets nou zeggen bij het zien van de onvoorstelbare puinhopen in de wereld? Wat is de al of niet religieuze achtergond van een dergelijke uitspraak? Zo vraag je  je misschien af.
Hoe  we ook kijken of denken, het is duidelijk dat we in de overgang zitten naar een andere – en dus nieuwe  tijd. Collectief worden we uit onze comfortzone gedreven. Oude patronen, oude vormen, oud denken en oude manieren van doen brokkelen af. Een zee overspoelt het zandkasteel.  Wat moeten we ermee, wat kunnen we? Wat zal uit deze chaos voortkomen?

Het grootste en diepste probleem op aarde is dat we geen idee hebben  van wat de bedoeling  is van deze planeet. Waarom speelt zich hier zo’n wonderlijk geschakeerd leven af in een onmetelijk heelal, waarom zijn wij – voor zover onze kennis nu reikt – zo verschrikkelijk alleen in de onmetelijke ruimte? Zo anders? Wie of wat heeft dit mogelijk gemaakt, veroorzaakt? Of, meer toekomstgericht  geformuleerd,  wat is de zin van dit alles? Wat het doel? Godsdiensten pretenderen het antwoord te kunnen geven, maar diep in ons drenzen de vragen. Het geheim blijft volstrekt ontoegankelijk en wij, met onze capaciteit tot reflectie, weten ons eigenlijk geen raad.  Koortsachtig beoefenen we de ruimtevaart, in de dubieuze hoop op een goede dag de aarde te kunnen onvluchten. Intussen verliezen we alle verbinding met de ruimte die voor ons beschikbaar is. 

Wij die uit ruimte gemaakt zijn, wat is eigenlijk onze ervaring met haar? Onze relatie tot haar? Exploreren we haar op de plek waar wij geplaatst zijn, waar we wonen? Verkennen wij haar  in onze geest? In de omgang met elkaar? Waarom hebben wij het er zo weinig over? Zou het mogelijk zijn dat onze diepste angst niet de medemens maar de ruimte zelf betreft? Vanuit menselijk oogpunt is angst voor ruimte heel  begrijpelijk. En ook reëel. Ruimte, echte ruimte, is best eng. Daar is namelijk niets. Geen wegen, geen vastigheid, geen routes. In ruimte moet je je wagen en dan afwachten wat komt en hoe het zal gaan. Je moet er al je krachten gebruiken, creatief en vindingrijk zijn.  Zo is de toestand van de aarde. In die omstandigheden tasten wij rond.   
Ons bestaan dat wij van de wieg tot het graf denken te kunnen verzekeren, is in wezen niets dan leegte. Lege ruimte. Dat wij houvast zoeken is niet gek. Wat gek is, is dat wij geen houvast zoeken bij elkaar. Elkaar niet herkennen in kracht, energie en mogelijkheden – noch in kwetsbaarheid, angsten en behoeften. Het is vreemd dat wij ons niet bekennen tot elkaar. In plaats daarvan elkaar tegenwerken en ondermijnen. Mogelijk hebben wij een valse start gemaakt en is het dáárvan nu einde verhaal?

Zonder inzicht in wat we aan het doen zijn, zal het niet langer gaan. Er zal een nieuw bewustzijn moeten komen.  Het besef dat we als groep genaamd mensheid in een te gekke, onbekende zoekopdracht zijn geplaatst waar iedereen, niemand uitgezonderd, voor nodig is. Een radicale omwenteling in het denken die maakt dat we door  de verschillen heen eindelijk de overeenkomsten gaan zien.
Er is een toekomst waarin alles in allen  kan bestaan maar wij zelf de weg moeten vinden. Zelf zoekmachine moeten zijn. Voortgaan zonder te  weten. De wil om te scheppen in plaats van te vernietigen, al ziet niemand nog precies wat. De zin om mogelijkheden te achterhalen. Van het gezamenlijke, van de aarde. Van ieder individu. Daarvoor moet de geest op scherp staan en het verlangen worden gewekt om een nieuwe, ongelooflijke energie te genereren.

Elkaar supporten. Onvoorwaardelijk. Alle neuzen dezelfde kant op. Alleen zó zal de ruimte verdraaglijk zijn.

Het eerste waar je misschien aan denkt bij het woord ‘verzet’ is de Tweede Wereldoorlog. In de meidagen en zeker in dit jaar van de tachtigste verjaardag van de bevrijding komt deze betekenis – die in het woordenboek van Van Dale een zelfstandige vermelding krijgt – al gauw naar voren: een verzamelwoord voor alle ondergrondse activiteiten die tegen de Duitse bezetter waren gericht. Veel woorden zijn eraan ontleend zoals verzetsbeweging,verzetsdaad,verzetsheld, verzetsmonument, verzetspoëzie, verzetsmuseum enzovoort.   
Maar wellicht rijst bij ‘verzet’ ook gemakkelijk het beeld op van een arrestant die zich verzet tegen zijn of haar aanhouding. Op filmpjes zie je soms de worsteling die er bij zo’n gelegenheid plaatsvindt. En wat te denken van activisten van Extinction Rebellion die zich door de politie laten wegslepen van de A12 nadat nadrukkelijke waarschuwingen om te vertrekken werden genegeerd? Of van lokale protesten tegen de komst van een AZC?

De betekenissen die Van Dale voor ‘verzet’  geeft lijken heel verschillend,  maar staan bij nadere beschouwing in interessant verband met elkaar. Los van het oorlogsverzet worden genoemd: 1. Ontspanning of afleiding (‘een verzetje’), 2. Het verzetten of verplaatsen (de klok, de geest) en 3.  Handelingen die bedoeld zijn om als onterecht ervaren uitoefening van de macht te verhinderen of te belemmeren. De laatste betekenis  komt  volgens het woordenboek overeen met  weerstand, tegenstand of oppositie  en bergt een waaier aan motieven, emoties en gradaties van geweld in zich. Verzet kan individueel of collectief worden gepleegd , op actieve of passieve wijze.  Het  kan grimmige, agressieve  vormen aannemen, maar ook in stilte of lijdzaamheid worden gepleegd.  

In alle gevallen is verzet een NEE.  Het richt zich altijd tégen iets. Dit impliceert een beweging. Er wordt energie gegenereerd om iets van plek of koers te doen veranderen. Hier komt de link met de betekenis van ‘verplaatsing’ in beeld .  Personen  in verzet willen óf een gegeven situatie veranderen óf op z’n minst zichzelf in een andere verhouding tot die situatie definiëren en opstellen.  Zichzelf een eigen plaats geven dus.  In alle gevallen kost dit kracht. Geestelijk, maar ook fysiek : verzet roept altijd een zekere spierspanning op, al naar gelang het soort.  Daarbij moet je bij elke vorm van verzet rekening houding met een onplezierige reactie: enige mate van represaille,  onderdrukking of isolatie is niet zeldzaam en zelfs te verwachten.
Zo wezensvreemd is de  krijsende peuter in de  supermarkt niet voor ons wanneer hij van zijn moeder in zijn  buggy moet blijven zitten… Een allesbegrijpelijke daad van actief verzet tegen een hemeltergende beperking! Vroeger volgde een klap ter plekke. Tegenwoordig zijn de sancties verhulder. Maar kunnen we ook nadenken over wat ons beweegt?

Achtergrond van alle vormen van verzet is een visie. Een overtuiging over  wat hoort, wat moet of wat goed is.  Vaak gaat het om bepaalde waarden zoals vrijheid of om inzichten en feiten waar niet naar geluisterd wordt.  Met  andere woorden om een reactie op een bepaalde situatie waarin macht een rol speelt. Hier kan – zeker tegenwoordig – nog bijkomen: de druk vanuit de massa, vanuit datgene  ‘wat iedereen vindt dat moet’.
Het hoeft niet altijd over grote dingen te gaan! Een afwerende reactie hebben of in opstand komen tegen iets wat je niet wilt kan in feite over alles gaan wat zich in het leven voordoet. Hoe vaak verzetten wij ons niet – actief of passief  – tegen voorstellen, beslissingen of veranderingen die ons dagelijks leven binnenstormen? Hoeveel zouden we niet vurig willen verplaatsen, verzetten naar een andere plek, een ander moment? In de moderne welvaartsmaatschappij kunnen we daar soms behoorlijk in doorschieten. Maar serieus kan het ook worden wanneer we ons minder gaan thuis voelen in ‘hoe het tegenwoordig allemaal gaat’; wanneer we daarvoor geen oplossing vinden, kan in het uiterste geval verzet tegen het leven zelf ontstaan.

‘Iets in mij verzet zich tegen dit of dat’.  Wat doe je met zo’n constatering? Is er behalve de weerstand ook iets wat je wél wilt? Waar je vóór bent en zo ja, wat is dat dan?  Heel goed mogelijk dat  een gevoel van verzet voortkomt uit een wens of innerlijk weten dat de actualiteit voor jou of in het algemeen belang anders moet. Ben je je dan bewust van de bron waaruit zo’n idee of houding ontstaat   en kun je in je denken ook voorbij het verzet komen?  Anders gezegd, heeft het ‘waardoor’ van je verzet ook zicht op een ‘waarvoor’  dat je inspireert tot inzet, moed en  incasseringsvermogen? Deze vragen kunnen zowel individueel als collectief verhelderend zijn. Ten diepste horen ze bij elkaar.

Politiek gemotiveerden overzien hun actieve verzet van begin tot eind en dragen de ultieme consequenties ervan.  Navalny was er een voorbeeld van. Ook de verzetstrijders in WO II hebben alles gezien en geweten. Zij hebben het ‘waarvoor’ van hun keuzes, daden en beslissingen scherp voor ogen gehad en in veel gevallen hun leven voor onze vrijheid gegeven.
Hoe ziet in het licht van deze geschiedenis voor ieder van ons verzet er eigenlijk  uit? Welk aandeel heeft verzet in jouw leven qua energie en/of tijd? En waartegen richt dit verzet zich? Is er ook een duidelijk  ‘waarvoor’ in je verhaal en zo ja over wie gaat dat dan?

In de relatie tussen personen, in de politiek, op een feestje, tijdens een bijeenkomst  –   waar dan ook kan het gebeuren dat de stemming ineens omslaat. Ook op andere manieren kennen we dit. Op een warme zomerdag kan plotseling een onheilspellende wind opsteken, gevolgd door een felle donderbui.  We betreuren dan de weersomslag die onze barbecue in het water doet vallen. Het tegenovergestelde komt natuurlijk ook voor. Wanneer plotseling de zon doorbreekt in sombere tijden  zijn we maar wát blij.   
De woorden ‘ineens’ en ‘plotseling’ zijn gevallen: kenmerk van een omslag is het onverwachte. Het bruuske van een verandering waarop we niet gerekend hadden en niet zijn ingesteld.

In het persoonlijke verkeer, met name in een close vriendschap of relatie kan de omslag in de houding van de ander bij wie je je kwetsbaar voelt hard aankomen. Ineens is vertrouwelijkheid en warmte veranderd in koelte en afstandelijkheid. Au, wat een pijn.  Onzekerheid bestormt je. Wat heb je verkeerd gedaan, gezegd? Wat is er aan de hand met die ander? Dit heb je niet aan zien komen. Omdat de openheid weg is zal je dikwijls niet te horen krijgen wat er speelt. Akelig!  Je begrijpt er niets van.
Een speciaal soort minder prettige omslag in personen zie je soms wanneer mensen vanuit een kwetsbare, zoekende en daardoor open houding terecht komen op een bevoorrechte plek die macht en financiele vooruitgang inpliceert. Gevoeligheid en vriendelijkheid slaan om in arrogantie of gebrek aan empathie.

Ook in bijeenkomsten met meerdere mensen kan er plotseling iets veranderen. Tot vreugde of tot droefenis. Demonstraties en allerhande meetings van politieke aard zijn hier een goed voorbeeld van, maar ook bij jubilea en reünies kan een verrassende omslag in stemming of sfeer plaatsvinden waar je niet zo gemakkelijk een vinger op kan leggen. Blijkbaar zijn er onzichtbare krachten en invloeden werkzaam in de collectiviteit die maken dat iets drastisch  verandert in het tegengestelde.  Zomaar?  Meestal ervaren we het zo, zonder ons er verder in te verdiepen.

In de huidige ontwikkelingen op wereldniveau is sprake van een omslag die zijn weerga niet kent en die voor velen ronduit schokkend is. Natuurlijk gebeuren veel dingen niet helemaal plotseling en is veel een voorspelbaar gevolg van besluiten. Dat  geldt voor de oorlogen in het  Midden-Oosten en Oost-Europa. Ondanks dat voelen we massaal dat we opeens aan de andere kant van een grens zijn beland (geworpen?) dat een breekpunt lijkt te zijn. Een lijn waarvan  we nooit hadden verwacht dat zij zou worden overschreden. Ineens worden we geconfronteerd met een ander denken, ander gedrag dat plotseling gangbaar is en kennelijk door de beugel kan. Waarden die tot voor kort algemeen als heilig werden beschouwd vloeien over in  tegenovergestelde die ons de adem lijken te benemen.

Hoe gaan we eigenlijk om met omslagen? Iedere omslag is spannend en dikwijls raadselachtig – zelfs wanneer we haar als positief ervaren. Een omslag zet ons op een ander been, geven  ogenblikken van onbalans en verlies aan zekerheid. Kan ik  de persoon die mij altijd genegeerd heeft en nu opeens poeslief tegen mij is wel vertrouwen? Wil hij of zij misschien iets van mij nu hij of zij omslaat als een blad aan de boom?
Een zekere mate van schokeffect is altijd eigen aan een omslag. We moeten iets loslaten, wennen aan iets anders, ons aanpassen dus. Geen barbecue? Heel jammer en vervelend maar we vinden altijd wel een oplossing om toch leuke uurtjes te hebben. We máken er toch wat van? Natuurlijk kunnen we het hierbij laten. Maar we kunnen ook dieper gaan. We kunnen reflecteren op onze omgang met de werkelijkheid. En op onszelf.

Dat er iets gebeurt wat plotseling totaal anders lijkt heeft alles te maken met onze waarneming.  Wat wij als omslag benoemen en ervaren,  is niet meer of minder dan een kantelpunt van een proces dat al langer gaande is en nu van onzichtbaar naar zichtbaar overgaat.  Een miniem moment, een fractie – vanuit ons perspectief gezien echter ingrijpend. Er is  altijd een werking vooraf die wij niet zien of niet willen of kunnen zien.
(Ter vergelijking: vanuit het onbewuste in je eigen psyche kan opeens een inzicht je bewuste binnenvallen en doordringen. Je kunt dit ervaren als een omslag. Ineens begrijp je beter wie je bent of wat je staat te doen in het leven. Zo’n ervaring komt niet uit de lucht vallen.  Ze  werd door onzichtbare krachten en wie weet ook een beetje door je bewuste zelf langdurig voorbereid. Het moment was rijp en zie daar!)

Omslag is iets wat wij als een schokkende breuk met onze situatie aan de werkelijkheid toeschrijven, terwijl  dat daar niet als zodanig bestaat.  In alles is altijd het andere ook (al) aanwezig. Dat is de oosterse wijsheid  – yin en yang – waaruit we hoop mogen putten. Onder de huidige schaduwen in de wereld bereidt zich op onzichtbare wijze, mede door de inzet van velen, iets voor wat vroeg of laat aan het licht kan komen. Een omslag waarvan we de voorbereidende werking moeten geloven en vertrouwen.

Onlangs verscheen in de media weer een rapport met de nieuwste cijfers over de levensverwachting van Europeanen. Al meer dan dertig jaar neemt de gemiddelde leeftijd waarop mannen en vrouwen sterven toe, aldus het medische tijdschrift The Lancet.   Ondanks de teruglopende verwachting tijdens corona werden mannen in  Europa in 2024 gemiddeld 80,5 jaar en vrouwen 83,3. Het Centraal Bureau van de Statistiek (CBS)  voorspelt dat  in 2050 de gemiddelde levensverwachting in Nederland zal stijgen tot 86,5 jaar. 

Binnen dit verhaal valt een specifieke nuance op. The Lancet meldt dat al vóór corona de levensverwachting minder snel steeg dan daarvoor.  Dit schrijft men toe aan een toenemend aantal sterfgevallen ten gevolge van hart- en vaatziekten. Deze  worden op hun beurt gekoppeld aan  de ongezondere manier van leven door Europeanen : slechter eten, minder bewegen, roken en drinken. De bekende lijst, waarvan ongezond eten de kroon spant.  Inspanningen om gezond voedsel goedkoper te maken en het roken uit te bannen zouden in deze visie  leiden tot een steeds hogere levensverwachting. So far so good.  

Zonder de feiten te ontkennen of ook maar iets af te doen aan de geweldige vooruitgang van de medische wetenschap kun je serieuze bedenkingen hebben bij het eenzijdige plaatje dat nu al jaren hardnekkig in de media rondgaat.  Immers, waar blijft de psychologische oftewel geestelijke factor in het denken over levensverwachting ? Wordt deze meegenomen in de onderzoeken? Je leest er nooit iets over.  Niet voor wat betreft individuele gevallen en niet in verband met de heersende cultuur. Als het klopt dat deze cruciale meespeler in het veld (zijn we niet lichaam en geest?) simpelweg wordt genegeerd, heeft dat vanuit wetenschappelijk oogpunt waarschijnlijk als belangrijkste reden dat de invloed van spanning, stress en verdriet op het lichaam moeilijk meetbaar is. Daar komt nog iets bij. In de moderne cultuur zijn ‘psyche’ en ‘geest’ de laatste dertig, veertig  jaar als niet sexy, niet snel en soms zelfs als wat hinderlijk  op een zijspoor gezet. De enorme mentale problematiek die zich recent bij jongeren begint af te tekenen is hiervan het resultaat.

De grote nieuwe verslaving van het scherm zal zowel in lichamelijk opzicht (ogen, zenuwgestel en hersenen) als vanuit het geestelijke domein  (angsten, stress)   de levensverwachting in de loop van de tijd wel eens kunnen gaan temperen. Los hiervan  veroorzaken vertechnologisering en digitalisering van de maatschappij bij velen die om de een of andere reden niet goed mee kunnen komen spanning, machteloosheid en frustratie met alle lichamlijke gevolgen van dien. Of hier wellicht een link bestaat met de minder snelle toename van de levensverwachting sinds het begin van deze eeuw is een interessant punt voor onderzoek – zeker wanneer de tijd wat verder gevorderd is.  

Het discours omtrent  levensverwachting  en gezondheid in zijn algemeenheid is gebaseerd op enkele aannames. Ten eerste: we moeten zo oud mogelijk willen worden. Ten tweede: we hebben individueel schuld aan ‘slechte gewoontes’. Ten derde: we zijn zelf verantwoordelijk voor onze leeftijd.  Hiermee wordt duidelijk dat niet alleen de psychische factor buiten beeld blijft, maar ook de samenleving als zodanig. De cultuur.  Gezondheid is een uiterst complex gegeven, dat mede afhangt van wat je met elkaar schept aan sfeer, afspraken en gewoonten. Zo zou een serieuze onderzoeksvraag naar het waaróm van een ongezonde levensstijl bijvoorbeeld een schat aan informatie kunnen opleveren die uiteindelijk  ten goede komt aan  allen.  
‘Bij de mening die wij huldigen over gezond leven moeten we nooit vergeten dat de samenleving wemelt van gedragsvormen, gewoontes en verslavingen van uiteenlopende aard die eenvoudig niet (h)erkend worden als ontsnappingsroutes of als schadelijke keuzes voor individuen en hun omgeving. Mensen worden vaak ziek om psychische redenen of door het gedrag van anderen, maar vreemd genoeg wordt hier nauwelijks over gesproken. Onvriendelijke omgang tussen mensen in het algemeen, ruzies die niet worden opgelost, een agressieve buurman, partner of werkgever: velen zouden aansprakelijk moeten worden gesteld voor ziekmakend gedrag.
Niet het brandmerken van personen of groepen draagt bij aan de discussie. Wel het nadenken over en verbeteren van het algemene leven. Een bezinning op collectieve verantwoordelijkheid voor het fysieke én geestelijke milieu.’
(citaat uit ‘Het nieuwe moeten; vragen om cultuur’)

Het woord ‘levensverwachting’ komt nog in een ander verband voor en wel op onheilspellende wijze. Wanneer iemand een ernstige diagnose bij de dokter krijgt, zal hij of zij niet zelden te horen krijgen  hoe lang de levensverwachting nog is. Een kwestie van dagen, weken, maanden of in het gunstigste geval  jaren.  Al naar gelang. Bijna iedereen heeft zo’n situatie van nabij wel eens meegemaakt. Nog los van het al of niet uitkomen van zo’n voorspelling krijgt de patiënt met de diagnose een tijdvonnis mee waar hij of zij  niet meer onderuit komt. Een levensverwachting in tijdseenheden uitgedrukt en door iemand van buitenaf op ons lijf geplakt. Niet in alle landen doet men het zo maar wij Nederlanders willen graag weten ‘waar wij aan toe zijn’.   Wat doet dit met een mens? Welke waarde heeft  zo’n perspectief? Draagt het bij aan de kwaliteit van je leven of leidt het juist af van diepe processen die buiten de tijd doorleefd zouden kunnen worden?

Tot slot kun je de term levensverwachting nóg anders hanteren. Je kunt er iets van maken dat helemaal van jezelf is. Wat verwacht jij van het leven? Die vraag kun je jezelf op iedere leeftijd stellen, zelfs wanneer je stokoud bent. Het aardige wat je dan onder andere kunt ontdekken is dat verwachten niet hetzelfde is als dromen of hopen.

Wat gebeurt er wanneer je voor het eerst wordt geconfronteerd met een nieuwe situatie, bijvoorbeeld een ruimte waar een feestje aan de gang is en jij binnenkomt? Je zult in eerste instantie kijken, je fysieke oog over het totaalplaatje laten gaan. Dit gebeurt razendsnel, zeker  in de huidige tijd waarin we getraind zijn om met één blik een schermafbeelding te ‘scannen’.  Wat  levert dit kijken je op? Het hangt ervan af. De één zal meteen naar details kijken, de ander naar het geheel of naar de mate van drukte,  een derde naar kleuren en ga zo maar door. Met andere woorden: we verschillen bij het kijken in onze benadering, afhankelijk van wie we zijn.  Maar kijken doen we allemaal – tenzij we blind zijn  – met onze fysieke ogen in de eerste plaats. 
We kijken altijd naar iets. Tussen onze ogen en datgene of diegene(n)  waarop ze zich richten bestaat altijd een zekere afstand. We zeggen: kijk voor je! Of: kijk uit! Met onze ogen maken we,  in samenwerking met ons gehoor, een eerste contact met onze omgeving,  slaan we als het ware een bruggetje naar buiten toe.  Sinds  de oertijd doen we dat om gevaren in te schatten en dat is tegenwoordig niet anders, al is ‘gevaar’ een ingewikkeld  begrip geworden.   

We staan er niet zo direct bij stil omdat we de woorden vaak door elkaar denken en gebruiken, maar  kijken is nog geen zien. Wat zijn de verschillen en waarom is het interessant om dit uit te pluizen?  De  volgende twee zinnen maken iets duidelijk van waar het in essentie om gaat. Neem : ‘Als je goed kijkt, kun je het zien!’ Of: ‘Ik heb overal gekeken maar hem niet gezien’. Het lijkt erop dat je eerst moet kijken voordat je iets of iemand kunt zien.  Sterker nog, dat je langer of beter moet kijken voordat je kunt zien. Dat er dus een bepaalde volgorde (voorwaarde?)  bestaat tussen de woorden. Eerst kijken, dan zien.|
Zien is een wezenlijk andere ervaring dan kijken.  Iets zien betekent ingezoomd zijn, gefocust zijn, iets of iemand in je bewustzijn ‘te pakken hebben’, waarnemen. Bij zien hoort dus een object dat je als het ware naar binnen haalt.  (Het bekende spelletje  ‘Ik zie ik zie wat jij niet ziet’ illustreert dat goed.) Het  is niet ‘zien náár’. Je zíet iets of iemand.  Als constatering. Punt.
Hoewel kijken en zien dus gewoonlijk samengaan, is het aardig om te beseffen dat dat niet altijd automatisch gebeurt. Je kunt  kijken zonder te zien, bijvoorbeeld wanneer je  op een mooie zomeravond aan zee zit en wat mijmert. We kunnen staren: onze  ogen open hebben zonder bewust  iets waar te nemen.

Kijken doe je met je ogen en is puur zintuiglijk.  Zien gebeurt in je geest. Je zou het ook zo  kunnen zeggen: kijken heeft te maken met het overzicht, de buitenwereld. Zien met je binnenwereld, met jezelf. Wát je waarneemt  heeft te maken met wat je bewust of onbewust zoekt. Maar het kan ook gebeuren dat je zomaar, spontaan iets ziet. Daar kan je dan al of niet over nadenken of er wat mee doen. 
De nuances waar het bij  de woorden  om gaat kun je met enige mate van concentratie zelf fysiek voelen door ‘kijken’ en ‘zien’ hardop uit te spreken. Je kunt daarbij een verschil van zwaarte voelen en ook het gebied  in je lichaam waar de woorden ontstaan en resoneren. (Een aardige oefening die opgaat voor het Nederlands.  In hoeverre zij ook geldt voor andere talen wordt  hier in het midden gelaten.)

Tot nu toe gaat het over letterlijke betekenissen. Kijken en zien worden echter ook in meer figuurlijke zin gebruikt. Bijvoorbeeld: mijn kijk op dingen (visie), ik kijk ernaar uit! (verheug me),  we zullen het bekijken (kijken naar alle kanten van een situatie, er nog eens naar kijken).  Zien betekent soms begrijpen, inzien : ik zie het! Ik zie het vóór me! : ik heb er  een duidelijke voorstelling van. Als we het hebben over iemands ‘zienswijze’ bedoelen we de manier waarop iemand iets beschouwt.
Zodra we afstand nemen van het fysieke kijken en zien, geldt dat ook blinden allerlei  woorden en uitdrukkingen kunnen gebruiken zoals ‘we kijken wel’, ‘dat valt te bezien’ enzovoort.    

Hoewel het onderscheid tussen kijken en zien ook in het woordenboek van Van Dale wel is terug te vinden, geeft men daar  bij ‘zien’ onder talloze andere betekenissen toch ook die van ‘kijken’. De achtergrond hiervan ligt misschien in het feit dat er een aantal gangbare woorden en uitdrukkingen  bestaat waarin ‘kijken’ en ‘zien’ elkaar van heel dichtbij raken of een enkele keer samenvallen.   Voorbeelden hiervan zijn in de letterlijke betekenis : tot kijk/tot ziens – te bekijken/ te zien – hij ziet slecht . In de figuurlijke: we kijken wel/we zien wel (iets even op z’n beloop laten).
Aardig in dit verband is het woord zienderogen, wat volgens het woordenboek betekent: ‘op goed waarneembare wijze, zodat men het met de ogen kan volgen ’. Een doordenkertje, net als het woord ‘ziener’.  

Waarom dit verhaal? Nuances in de taal zijn belangrijk voor ons bewustzijn. In deze snelle tijd bestaat het gevaar dat we taal achtelozer gaan gebruiken waardoor ons bewustzijn aan kwaliteit inboet. Als gevolg hiervan hebben we niet alleen moeilijker contact met onze  (van nature zeer rijke!) binnenwereld, maar wordt ook ons taalgebruik simpeler. Ongenuanceerder.  In een wereld vol onbegrip en misverstand zou meer aandacht voor taal bepaald geen luxe zijn en  een waardevol verschil kunnen maken.  

Over eenzaamheid is veel te doen. In kranten, tijdschriften en televisieprogramma’s  wordt het verschijnsel met grote regelmaat uitgemeten. Statistieken vertellen ons hoeveel mensen zich eenzaam voelen. Dat zich onder hen veel jongeren bevinden is betrekkelijk nieuw.  Over het algemeen wordt eenzaamheid in onze samenleving beschouwd als iets onwenselijks en zeer onprettigs. Mensen lijden aan eenzaamheid.  Zo is het beeld. (In hoeverre de uitgesproken negatieve  waardering van eenzaamheid niet bijdraagt aan dat lijden, wordt zelden of nooit ter discussie gesteld, maar dit terzijde!)
Wanneer het in de sociale zorg of media over eenzaamheid gaat, wordt meestal gezocht naar oplossingen (bijvoorbeeld voor ouderen die alleen zijn ) of – in iets mindere mate – naar oorzaken (bijvoorbeeld de individualistische prestatiemaatschappij in het geval van jongeren).  Er wordt vooral praktisch gekeken.  In vrijwel alle goedbedoelende intitiatieven en analyses worden eenzaamheid en alleen zijn aan elkaar gelijkgesteld en door elkaar gebruikt. Ten onrechte. Alleen zijn is een feit. Eenzaamheid kent vele gevoelsnuances.

Bij het het nadenken over eenzaamheid is het belangrijk  om onderscheid te maken tussen je eenzaam voelen en eenzaam zijn. In 1959 verscheen er een beroemd boek van de hand van voormalige koningin Wilhelmina met de titel ‘Eenzaam maar niet alleen’.  Het omdraaien van deze uitspraak in ‘Alleen maar niet eenzaam’ kan richting geven aan de reflexie – zowel in algemene  zin als in concrete, individuele gevallen. In het eerste geval gaat het om een gevoel, in het tweede om bewustzijn.  

Het soort eenzaamheid waarover zo veel wordt geschreven en gesproken gaat over relaties  tussen mensen. We spreken van een eenzame ziel of noemen iemand vereenzaamd wanneer we de indruk hebben dat die persoon haast met niemand omgang heeft. (Dit hoeft niet altijd te kloppen, we kunnen immers niet alles van anderen zien of weten en projecteren vaak onze eigen normen op de medemens!). We vinden iemand ook eenzaam, wanneer hij of zij op een feestje aan de kant  blijft staan en met niemand in gesprek raakt. Wij vinden dat zielig. Aan zo iemand zal wel iets mankeren, denken we – misschien een autist? Heel gauw en heel graag plakken wij een oordeel op bepaald gedrag dat niet sociaal is in onze ogen of niet conform aan wat men doet.
Maar hoe erg is het eenzame gevoel dat je juist in gezelschap kan overvallen? In een menigte, een groep, op je werk tussen collega’s, op vakantie, temidden van grote vrolijkheid of tijdens een familiediner? Ja zelfs bij een intieme vriend of vriendin kun je plotseling eenzaamheid voelen wanneer je iets wat voor jou belangrijk is niet kunt delen. Dit soort eenzaamheid kennen de meeste mensen maar,  zo ze deze al niet verdringen, dan is het toch moeilijk of zelfs ondoenlijk om erover te communiceren. Een en ander raakt namelijk aan een extreme persoonlijke kwetsbaarheid.  

Echte eenzaamheid in sociaal verband  is een heel ander verhaal. Het gebeurt als we uit een verbinding zijn geknipt. Gepest worden, buitengesloten zijn. Ook al hoeft kwaadwilligheid niet altijd een rol te spelen, echte eenzaamheid heeft te maken  met gedrag van anderen waarover niet is gecommuniceerd en dat wij niet begrijpen. Hierdoor ontstaat onzekerheid en een crisis in het zelfbeeld, schaamte, hevige twijfel: wat is er mis met mij, heb ik iets verkeerd gedaan?
Wie vitaal is en over voldoende geestelijke middelen beschikt – zoals een besef van verbondenheid met de ruimere omgeving – kan dit soort eenzaamheid hendelen of compenseren. Voor anderen is het moeilijker en ontstaat een ervaring van kou en  isolement.  Van iets waar je niet uit kunt, in vastzit. Goede therapie, spiritualiteit of zelfontwikkeling kunnen hier helpen.  

Op dit punt van het verhaal moet nog iets heel anders worden aangevoerd. Dat eenzaamheid  in onze cultuur zo negatief wordt beschouwd, is in de grond van de zaak gek. Het is het gevolg van een beperkte blik.   Immers alle wezens op aarde en dus ook wij zijn uniek en dus per definitie eenzaam.  We zijn eenzaam omdat er niemand op aarde ooit precies voelde, dacht,  reageerde of er zo uitzag als wij. Ook zijn wij eenzaam in onze ervaringen van fysieke pijn, in die van verliefdheid en liefde,  in onze verwerking van verdriet of in onze processen van heling. We kunnen elkaar van alles aanreiken, elkaar helpen zoveel als mogelijk, maar we  moeten er in eenzaamheid doorheen – zoals wij ook alleen worden geboren of zullen sterven. Niemand kan ons leven, onze gezondheid,  onze verantwoordelijkheden, onze keuzes overnemen! We zijn wezenlijk eenlingen en onderworpen aan een existentiële eenzaamheid.

Daarom moeten we leren om flink te zijn en deze menselijke conditie onder ogen te zien. Eenzaamheid is. Zij is een gegeven waarmee we moeten werken. In onze geest bestaat een onvoorstelbare ruimte waarin wij ons kunnen bewegen tussen eenzaamheid, alleen zijn en verbondenheid.  Laten we het niet erger maken voor elkaar. Laten we leren om alleen te zijn en niet eenzaam – omdat we verbonden met alles en allen zijn.

Sinds enige tijd is de wereld in de greep van enkele oorlogen die gevaarlijker en bedreigender lijken dan  de vele conflicten die al zo lang en eigenlijk zonder ophouden op aarde leiden tot ontheemding,  verschrikking en onnoemelijk leed – psychisch, fysiek en materieel.
Angst voor een totale vernietiging van de beschaving en voor de instorting van een orde die  tot voor kort in staat leek om de situatie op onze planeet enigszins te stabiliseren overschaduwt in toenemende mate het algemene vertrouwen en de hoop op vrede.  Komt het ooit nog goed en kán het eigenlijk wel goed komen? Het ‘vrede op aarde’ – een lied dat met kerstmis nog altijd vroom in kerken wordt gezongen – klinkt meer en meer als een achterhaalde, door niemand meer geloofde tekst. Een bezwering tegen beter weten in.   De repeterende regels  ‘in de mensen een welbehagen’ maken het er niet beter op. Hoe halen we het in ons hoofd om er zelf een puinhoop van te maken en vervolgens te gaan zitten wachten op een deus ex machina?

Over een wonder hoeven we niet na te denken, dat ligt volkomen buiten ons bevattingsvermogen, ons bereik. Daarom is het beter onze energie te gebruiken voor wat haalbaar is. Bijvoorbeeld voor het nadenken over vrede. Wat is dat eigenlijk voor toestand? En waar moet je die plaatsen? Gewoonlijk denken we bij vrede aan een situatie tussen landen. Het is vrede wanneer er geen oorlog is. Maar er bestaat ook zoiets als vrede tussen jou en mij. Tussen mensen onderling. Last but not least gaat  vrede over een toestand in onszelf als individu. Zeker in de huidige tijd is het laatste de moeite waard om te onderzoeken, want hoe voelt dat: vrede in jezelf?
Wanneer je het omschrijft met te.vrede.n zijn, zul je waarschijnlijk moeten constateren dat je niet vaak en zeker ook niet heel lang vrede hebt met hoe het in je leven gaat of met wie je bent of wat je doet. En dit geldt vermoedelijk voor heel veel mensen in deze tijd!  Er heerst ontzettend veel onvrede. Collectief zijn we dag en nacht uit op anders, op beter en op meer, en dat met een onvoorstelbare gretigheid. Die houding geeft weinig rust of echte vreugde. Voortdurend gaan we over de grenzen heen van onze eigen mogelijkheden qua geld, tijd of lichamelijke conditie.

In de zeldzame of schaarse momenten dat je je helemaal vredig voelt, kun je de essentie pakken van wat vrede is: een gevoel van volkomen in rust zijn. Zonder stress. In harmonie. Alsof alles past en op z’n plaats valt.  Alsof de weegschaal helemaal in het midden stilstaat en geen noodzaak heeft om in beweging te komen. Prachtig, maar precair. Ook spannend. Want is deze toestand niet vreselijk saai? Is de dynamiek van het leven niet juist dat er onafgebroken beweging is? Iets verandert? Verschuift?
In- en intevreden personen die nooit van baan veranderen of altijd op dezelfde plek blijven wonen worden over het algemeen niet als de meest interessante of slimme figuren beschouwd. Natuurlijk kan angst voor  verandering wel eens een rol spelen  in zo’n situatie , maar waarom iemand  niet het benijdenswaardige vermogen gunnen om in vrede  te genieten van wat is? In een dergelijk algemeen en  oppervlakkig oordeel wreekt zich de fundamentele  onmacht om te weten wat zich werkelijk in een ander afspeelt. We hebben geen idee.  Hoe het er bij een ander van binnen uitziet. Waar een ander écht mee bezig is waardoor bepaalde keuzes worden gemaakt.
We hóeven ons toch helemaal niet te bemoeien met de vorm van leven die een ander kiest?  Als wij dat wel doen zijn wij op oorlogspad…

Niet alleen #metoo zet de toon.  Noch de misbruikschandalen of de onveilige werksituaties  waarin driftkoppen of sadisten de dienst uitmaken. Natuurlijk zijn die verschijnselen erg. Maar het zijn slechts de uitwassen van wat wij allemaal gewoon zijn gaan vinden: het ongevraagd, vaak met psychisch geweld overschrijden van  andermans grenzen. Het genadeloos neersabelen van anderen zodra zij iets doen of zeggen wat ons niet bevalt – het dag en nacht oordelen en veroordelen, het betweteren,  het pesten, het invullen van andermans gedrag – de ongekende bemoeienis met andermans innerlijk leven en motivatie – het zijn stuk voor stuk wapenen op het strijdtoneel dat onze cultuur geworden is. Oorlog tussen individuen, tussen groepen. Maar in een oorlog gaat alles dood. Schoonheid, scheppingskracht. Zelfs de taal.

Vrede is: niet grensoverschrijdend zijn. Leven en laten leven. Iedereen en alles op z’n plek. Zoals het gegroeid is.  Met rust laten wat is. Alleen op die manier kan zich ontwikkelen wat belangrijk is. Kan zich opbouwen wat vitaal is en organisch wil veranderen. In jezelf. In de ander. In een land. Een volk.

Talent is een woord dat je moet wegen. Anders dan ‘gave’ is het licht van toon. Het heeft iets zwevends en luchtigs. Beide woorden hebben wel dezelfde betekenis en zijn beide oorspronkelijk geworteld in pure materie, namelijk  geld. ‘Gave’ ontstond bij ons in de late middeleeuwen uit ‘geven’: bedankt voor je goede gaven. Hiermee werd in eerste instantie  het offer of de aalmoes bedoeld. Een tastbaar geschenk. Terwijl in de bijbel al eerder een ruimere betekenis voorkwam in verband met de gaven van de Heilige Geest (wijsheid, kennis en inzicht), ontwikkelde ‘gave’ zich in onze streken meer en meer tot een eigenschap en wel een  ‘uitzonderlijk vermogen van lichaam of geest’. Hiermee kreeg het zo ongeveer dezelfde betekenis als ‘talent’.  

‘Talent’ heeft zijn oorsprong in de klassieke oudheid.  De Grieken kenden het talanton: weegschaal, vandaar een bepaald gewicht, een som geld (in het Latijn: talentum). Een talent woog precies zo en zoveel en vertegenwoordigde een concrete som geld.  De raad om ‘ met je talenten te woekeren’, zoals deze via de bijbel in onze cultuur terecht gekomen is, had oorspronkelijk dan ook deels te maken met de materiële kant van het bestaan. Hiervan getuigen passages uit Mattheus 25: je gaat je talent toch niet onder de aarde begraven?  Je haalt toch zoveel mogelijk  voordeel uit het geschenk dat God je gaf?   Economie, geldbelegging, toen al. Het zo goed mogelijk besteden van wat je bezat. Vooral vanuit de laatste formulering ontsproot de meer geestelijke interpretatie van ‘talent’ en het bijbehorende dringende advies: laat de bekwaamheid en kundigheid die jou gegeven is niet onbenut!  

Hoewel ‘gave’ en ‘talent’ elkaar qua betekenis dus raken en dikwijls door elkaar worden gebruikt, bevatten de woorden elk toch een eigen spanning en subtiele boodschap. ‘Wat een begaafd persoon!’ hoor je wel eens roepen. Daarin klinkt een zweem van ontzag. Dit geldt helemaal voor de zogeheten bijzondere gaven waarmee het vermogen wordt bedoeld om buiten de normaliteit van het zintuiglijke iets waar te nemen of te ervaren.  Een gave héb je. Je wordt ermee geboren, letterlijk: een geschenk uit de hemel dat respect oproept.  Dat is zo ongeveer de algemene aanname.
Om ‘gave’ heen hangt  de sfeer van iets wat nu eenmaal zo is, iets statisch (bijna zwaars) waar menselijk ingrijpen of beïnvloeding  het aflegt tegen een zekere mate van mysterie. Iemand is hoogbegaafd, heeft ‘de gave van het woord’ etc.  Of niet!

Bij talent ligt het accent net even anders. Het is minder vaag, meer specifiek en vooral: dynamischer.  Het woord fungeert als een soort tweetraps raket. Je hebt talent voor voetbal?  Doe er dan wat mee! De belofte ligt klaar. Het is aan jou om die al of niet waar te maken.
Talent gaat in de eerste plaats over aanleg en potentie. Deze moet worden opgepakt, ontwikkeld en geconsumeerd – door jezelf en/of anderen – wil zij tot bloei komen. Je kunt getalenteerd zijn op zeer uiteenlopend gebied: aanleg hebben voor zingen, tekenen, koken, grappen maken, handel drijven, schrijven, acteren, lesgeven, dieren temmen, geneeskunde bedrijven etc. etc.  
Veel talent blijft verborgen. Voor mensen zelf wanneer zij bijvoorbeeld in hun kinderjaren niet gestimuleerd zijn om te ontdekken wat zij ‘in huis hebben’. Maar ook vanwege andere factoren. De situatie van een druk bestaan waar men is ingerold  of belemmerende omstandigheden in welke vorm dan ook kunnen talent naar de achtergrond dringen. En wat te denken van iemand met veel talent op verschillend gebied? Soms liggen daar complete drama’s omdat men eenvoudigweg niet kiezen kan. Beeldhouwer of timmerman worden? Niet zelden raken personen verscheurd tussen hun talenten en leiden zij uiteindelijk een onbestemd bestaan.

Ook depressiviteit komt voor. Voor de ontwikkeling van je talent(en) komt namelijk veel meer kijken dan een positieve motivatie van jouw kant. Je moet niet alleen bereid zijn om heel veel te oefenen, je moet ook geluk hebben, worden gezien, kansen krijgen. Talentenscouts  op het gebied van sport, muziek en film bijvoorbeeld kunnen jou eruit halen.  Helaas is dat lang niet iedereen gegeven. Daarmee wordt talent een precaire zaak.
Met het niet kunnen bereiken van hun mooiste dromen gaan mensen heel verschillend om. Frustratie, verslaving, verdriet liggen op de loer. Anderzijds bloeien ontelbare hobbyclubs en valt er bij locale concerten, exposities of vele andere evenementen  enorm te genieten van een schoonheid die voortkomt uit verbluffend multitalent. Wanneer de wens is losgelaten om van een talent een beroep te maken – met bijbehorende roem! –  ontdekken velen hoezeer het benutten en uitdiepen van een talent op zich de gezondheid en levensvreugde enorm kunnen versterken. Niet zelden gebeurt dit op hoge leeftijd!

Tot slot zijn er mensen die weet hebben van hun talent(en), maar ervoor kiezen om deze lekker te laten voor wat ze zijn en iets heel anders te gaan ontdekken  in het leven. Met talent kun je alle kanten op! Het is, maar dwingt nooit. Talenten laten je vrij, maar zullen je nooit verlaten.    

Wie niet weg is, is gezien –  ik kom! Iedereen die wel eens verstoppertje heeft gespeeld, kent de woorden die worden uitgeroepen door de zoeker wanneer deze de ogen opent en scherp speurend de omgeving begint af te tasten : het ‘ik’ langgerekt en op hoge toon, het ‘kom’ iets lager en korter. In dit spelletje krijgt ‘gezien’ een beetje de betekenis van ‘betrapt’, maar de essentie van waar het om draait bij gezien worden kan niet mooier worden vormgegeven.  

Wanneer we op een mooie zomeravond langs een boulevard flaneren of in de pauze van een toneelstuk, film of concert door de gangen van een gebouw lopen, zijn we openlijk tevoorschijn gekomen. Er is sprake van fysiek  ‘zien en gezien worden’. Niet voor niets trekken we voor deze gelegenheden meestal iets aardigs aan waarin we gezien willen worden.  Of  in ieder geval niet iets  waarin we niet gezien willen worden… In dergelijke  situaties  is er sprake van gelijke posities tussen ziende en geziene persoon en dat is leuk en spannend genoeg.
Een fractie anders ligt het wanneer jij het bent die aan een druk bezet terras voorbijwandelt. Er zijn veel ogen die jou rustig kunnen bekijken, terwijl jij tijd en gelegenheid mist om gericht te kijken naar specifieke personen. Je bent met andere woorden meer gezien dan dat je zelf kunt zien en dat kan soms best een kwetsbaar gevoel oproepen. (Hier past ook de opmerking dat wij onszelf fysiek nooit geheel in al onze bewegingen en bijvoorbeeld van achteren kunnen waarnemen zoals anderen dat wel kunnen.)
Hoe leuk is ‘gezien zijn’ in het algemeen gesproken? Het hangt er helemaal van af.

Er bestaan nogal wat uitdrukkingen waarin de wisselwerking tussen zien en gezien worden wordt aangestipt. Daarbij is soms sprake van regelrechte emoties en oprechte pijn. In psychologische, maar ook sociale zin. Uit  ‘ze zien mij niet staan’ klinkt regelrechte frustratie. Het onbelangrijk worden gevonden, genegeerd zijn, niet interessant etc. is een moeilijk te beschrijven verdriet waar heel veel mensen mee kampen. Zeker in deze tijd is aandacht – wat zo ongeveer hetzelfde is als gezien worden – een fel begeerd goed. Internet biedt hier weliswaar mogelijkheden, maar tegelijk ook weer hevige, nieuwe teleurstellingen.
Bij de mate waarin je gezien wilt worden speelt natuurlijk altijd mee in hoeverre en waarin  je jezelf láát zien. Wanneer je je verschuilt achter een dikke boom of een muurtje kan niemand je gemakkelijk vinden: zoals dat bij verstoppertje spelen ook gaat. Omgekeerd kun je proberen ongemerkt weg te komen wanneer je uit bent op rust of grote privay.  
Grappig is de uitdrukking ‘mij niet gezien’. Deze betekent niet dat ik niet gezien ben, maar dat iets helemaal niets voor mij is. Dat ik er dus niets in zie.  

Graag geziene gasten zijn doorgaans mensen die óf erg gezellig en boeiend zijn, óf in sociale zin belangrijk. Van aanzien. In het laatste geval gaat het om mensen die je graag wílt gaan zien omdat ze op voorhand een zekere naam of reputatie  bij jou hebben. Of je ze life ook daadwerkelijk graag ziet, moet je nog maar afwachten…

‘Gezien’ kan slaan op mensen, maar ook op afzonderlijke dingen. Op iets. Bij het onderzoek na  een ongeluk of misdaad wordt altijd gevraagd: wie heeft er iets gezien? Het gaat dan om fysieke omstandigheden, verdachte personen, geluiden of bewegingen. In bedrijven, organisaties  of scholen kan van werknemers gevraagd worden een krabbel te zetten onder stukken die men geacht wordt te lezen: ‘gezien’.  Maar ook op het terrein van iets al of niet zien  kunnen emoties om de hoek komen kijken. ‘Heb je niet gezien dat ik de keuken in jouw afwezigheid heb schoongemaakt?’ ‘Dat ik die blinde vrouw heb helpen oversteken?’ Dat ik vriendelijk heb gesproken met de man die mij beledigd heeft?  Ook in daden en handelingen willen we graag gezien worden! Zo niet, dan kan een gevoel van miskenning of leegte de kop op steken. (Overigens kent het Swahili met betrekking tot dat ‘iets zien’ een prachtig  wijs woord: ‘Laat iets wat je gezien hebt nooit verdringen door iets wat je hebt gehoord’. Door iets te zien bevestig en bekrachtig je iets.)   

Een beroemde passage uit de Nederlandse literatuur luidt: ‘Het is gezien, het is niet onopgemerkt gebleven’. Het betreft de voorlaatste zin uit de roman ‘De Avonden’ van Gerard Reve waarin de ervaringen en gevoelens van de opgroeiende  Frits van Egters worden beschreven.  De zin is een gevleugelde uitdrukking geworden en kan op twee manieren worden uitgelegd. De hoofdpersoon heeft gezien en opgemerkt  hoe deprimerend zijn omgeving was. Maar er kan ook bedoeld zijn dat God steeds toekijkt en alles ziet.  Gezien (!) de geloofsovertuiging van Reve is het laatste niet onwaarschijnlijk. Deze interpretatie zou  het thema ‘gezien worden’  naar een hoger, spiritueel niveau tillen en troost bieden aan al diegenen die weliswaar niet door hun medemensen (in iets) worden gezien, maar altijd wel degelijk door een Hogere Instantie.

Veel mensen hebben een helper in zich. Deze uit zich dikwijls in het concreet bijstaan van anderen maar is meer dan dat. Helper zijn is een grondhouding. Een open staan voor de noden van anderen. Een bereid zijn deze toe te laten, ernaar te luisteren.
Helpen kan aangeboren zijn: het zit dan bijvoorbeeld in je karakter of maakt, meer spiritueel, deel uit van je bestemming. Een houding van helpen ontstaat echter ook dikwijls in iemands jeugd. Veel mensen worden geboren bij ouders of verzorgers die dusdanige problemen hebben dat hun kinderen al vroeg moeten helpen, in praktische of psychische zin. Vaak gebeurt dit niet bewust, maar bij de jongeren ontstaat dan een wezenlijke bezorgdheid om en zorg voor de ouderen omdat deze het leven niet  of niet goed aan kunnen. Helpen wordt dan een patroon.

Hoe dan ook is helpen een diepmenselijke en positieve houding die voortkomt uit een gevoel van verbondenheid. Helpen gaat over samen en geven, in tegenstelling tot zelf, tegenover en nemen. Als de helper in je sterk ontwikkeld is, kan het soms moeilijk zijn om het evenwicht te bewaren in je contact met de buitenwereld. Ook is het niet altijd eenvoudig je grenzen in het oog te houden – grenzen die er sowieso zijn om de eenvoudige reden dat je mens bent! De helper in je komt dan in conflict met de allergrootste verantwoordelijkheid die er bestaat: op jezelf te moeten passen en daartoe de juiste keuzes in het leven te moeten maken. Niemand is ermee geholpen als jíj omvalt…

Ongeacht de herkomst van de helper in jezelf is het belangrijk om te kijken naar de manier waarop deze eigenschap functioneert binnen je persoonlijkheid. Moet je altijd, overal, iedereen helpen? Ontkom  je daar niet aan  voor jezelf? In het geding lijkt dan je vrijheid, de vrijheid van keuze en wil. Als je neiging tot helpen iets dwangmatigs krijgt, is alertheid geboden. De kans is dan immers groot dat deze houding iets met jezelf te maken heeft. Iets waar je beter eens naar kunt kijken.
Is je hulpinstelling  bijvoorbeeld  gelinkt aan een gemis in jezelf, aan een uit de weg willen gaan van (iets in) jezelf, aan een honger naar waardering?  Enzovoort. Wanneer je helpen net zo vanzelfsprekend vindt als het zelf niet geholpen zijn/worden, is het tijd voor pas op de plaats. Dit leren doorzien van je projecties –  dat neerkomt op het onder ogen zien van je eigen diepste behoeftes –  doet niets af aan je goede intenties. Het kan zowel je kracht als je bewustzijn vergroten.

Al staat je leven nog zo in het teken van helpen, het is in ieders belang dat je je hulp bewust leert inzetten, doseren en terugnemen als dat nodig is.  De vragen ‘moet, wil, mag en kan ik helpen’? zijn daarbij cruciaal.
Van wie m o e t  ik eigenlijk helpen? Van mijzelf of van de (omgeving van de) hulpbehoevende? Het kan ook de situatie zijn die dwingt: natuurlijk spring ik een peuter achterna die in het water valt…. W i l  ik wel helpen? Motivatie telt zwaar : hulp geven zonder dat je daar helemaal achter staat kan op den duur uitputtend werken.  Vanuit het hart werken geeft de meeste energie. Kan ik ervan op aan dat ik zelf voldoende word gevoed door wie of wat dan ook?  M a g  ik  wel helpen? Soms moet je iets láten en is  hulp minder gewenst:  kleine kinderen zijn er bijvoorbeeld bij gebaat dat ze tot op zekere hoogte aanmodderen en door schade en schande wijzer worden… Op de vraag of je ergens in mag stappen kun je behalve met je verstand ook in je gevoel een antwoord krijgen in de vorm van al of geen innerlijke toestemming (‘groen licht’).

Als je huisgenoten ziek zijn en jouw verzorging nodig hebben, de was zich metershoog opstapelt, het dak lekt en je een beginnende keelontsteking krijgt, ga je dan je buurvrouw helpen met een relatieprobleem?  Een dergelijk voorbeeld roept de praktische vraag op (die soms buitengewoon moeilijk kan wezen! ) : k a n  ik wel helpen? Zijn mijn grenzen al niet bereikt?   Behalve omstandigheden spelen hier puur persoonlijke kwesties die om zelfkennis vragen.  Ligt de juiste hulp in mijn vermogen, heb ik  hier de geschikte eigenschappen voor? En hoe kan ik weten hoe mijn hulp eruit moet zien? Vaak hebben wij zo onze eigen ideeën, maar missen we het grotere plaatje.
Wanneer we anderen besluiten te helpen , moeten we bedacht zijn op onze manier van inleven.  In hoeverre stellen we de situatie van de ander(en) mentaal ‘vreselijk’ voor, handelen we daarnaar maar ervaart de persoon dat zelf toch anders? Helemaal weten kan je zoiets natuurlijk nooit, maar af en toe polsen of vragen  en goed waarnemen kan wederzijds verhelderend en versterkend werken.

Tot slot. Bij min of meer langdurige hulp is het raadzaam om voor jezelf een doel te stellen. Wat wil je met je hulp bereiken? Is het voor jou duidelijk wanneer je hulp niet meer nodig is en ben je dan bereid en in staat deze bewust terug te trekken? Soms helpen we een ander goed door hem of haar een cruciale tip te geven of te verwijzen naar een of andere plek of instantie.

Het krachtigst van al zijn we – waar dan ook –  helpend met een open houding en luisterend oor…